Avdul Banushi, njeriu që donte të vriste Enver Hoxhën

Mihallaq Qilleri

Ky fragment është marrë nga libri “Një zë nga errësira”, i autorit Avdul Banushi. Libri është publikuar në fillim të viteve ’90 të shekullit të kaluar. Kam pasur rastin ta redaktoj e ta sjell në gjendjen e botimit. Ishin ca shënime të mbajtura nëpër burgje, me fletë të zverdhura e të shkruara me lloj-lloj ngjyrash e lapsash, sepse autori kishte kaluar nëpër një sërë peripecish, vuajtjesh, e dënimesh që, të mbledhura së bashku, do të bënin një rast unikal. Plot 31 vite burg, të ndarë në dy periudha. 1945-1961 dhe 1975-1990. Ndërkohën e kishte kaluar në arrati. Vitet e para në Greqi, pastaj në SHBA. Në ato vite erdhi me misione disa herë në Shqipëri, derisa u kap e u riburgos.

Ai erdhi të kërkonte punën time, sepse askush nuk kishte pranuar ta ndihmonte. Madje, as të afërm të tij që e quanin veten shkrimtarë. Sigurisht edhe unë u tremba kur i lexova këto kujtime, po të kihet parasysh pasiguria politike e fillim viteve ’90, dyzimi, mosbesimi. Menjëherë mendova se një agjent kundër vendit tënd, është një agjent. Pushteti nuk merret me dhunë në demokraci.

Kam kundërshtuar disa herë të merrja përsipër redaktimin e shënimeve të tij. Dhe, kur u binda kam bërë jo vetëm redaktimin, por kurimin e tij deri në detaje. Sepse, autori i vërtetë nuk e kishte idenë se si shkruhej një libër. Madje, as gjuhën letrare shqipe nuk e njihte sa duhej.

Në këto shënime, befas gjeta 30 faqe të shkruara për një aventurë udhëtimi në pyjet e Amazonës, kur autori gjendej në SHBA, në periudhën mes dy burgosjeve. Dhe, i formulova e i botova një libër me titullin “Udhëtime në Amazonë”, me kuriozitetin se Avdyl Banushi duhej të ishte shqiptari i parë që shkelte e takohej me fiset e egra të atij vendi misteresh. Por, z.Banushi nguli këmbë se i duhej më shumë jeta e tij politike. Dhe, unë vendosa ta formuloja librin “Një zë nga errësira”, sigurisht duke hequr prej atyre shënimeve shumë fantazi, të pavërteta, duke ulur disi zjarrin e urrejtjes antikomuniste, sepse shpesh herë këto shënime më ngjanin të shkruara me metodën e socrealizmit.

Ishte koha kur familja ime gjendej në emigracion dhe Avdyli mund të vinte në çdo orë të ditës e të mbrëmjes për të diskutuar me mua, për të shtuar a hequr diçka. Ishin muaj tepër të tensionuara për mua, kur më vlonte dyzimi nëse bëja mirë apo keq që merresha me një njeri që kishte hyrë disa herë në Shqipëri për të kryer vrasje e aksione të tjera destabilizuese, deri edhe dinamit në Ambasadën shqiptare në Romë, ose në tentativën për të vrarë Enver Hoxhën, siç përshkruhet edhe në fragmentin e mëposhtëm.

Këto kujtime tregojnë sesa e ashpër ka qenë Lufta e Ftohtë. Ajo vërtetë nuk krijoi një përballje frontale ushtarake kampesh, por pati shumë viktima. Si nga qytetarët e thjeshtë, ashtu edhe nga ata që u përfshirë në këto histori spiunazhi.

Në libër tregohet gjithashtu rolin që kanë pasur shtetet fqinje me Shqipërinë, duke krijuar jo vetëm baza ushtarake kundër saj, por duke u lehtësuar këtyre grupeve antikomuniste rrugën të depërtonin në territorin shqiptar. Kjo mund të konsiderohet sot si agresion shtetëror, por edhe njerëzit që merreshin me akte të tilla si vepra antikombëtare.

Autori tregon gjithashtu se pa mbështetje brenda vendit vështirë që veprimtaria e tyre antikomuniste mund të kishte ndonjë rezultat. Përmenden kështu mbiemrat e disa familjeve që i strehonin e i ushqenin këto grupe për shkak të armiqësisë që ndjenin ndaj sistemit socialist. Por, janë përdorur edhe para për të joshur njerëz.

Sigurisht kjo veprimtari shumëvjeçare do të krijonte viktimat e veta të inkuadruara në të quajturën Luftë e Klasave. Edhe sot kjo Luftë mbetet armiqësia më e madhe politike që përjeton Shqipëria, e cila nuk po e lejon këtë vend të marrë frymë lirisht e të shërohet nga plagët dhe është e përçarë më shumë se kurrë. Deri askush nuk fal, askënd..

Për ish-agjentin ka patur edhe akuza verbale se ai kishte rënë në kthetrat e Sigurimit të Shtetit kur u burgos. Këtë të vërtetë nuk e di askush. Ndoshta kur të hapen të quajtura Dosje…

Libri u botua me një cilësi shumë të dobët, në një shtypshkronjë province. Mbaj mend se ai ua shpërndau miqve e të afërmve të tij, ndërsa dhjetëra kopje i dërgoi në SHBA ku vazhdonin të jetonin personazhet e tij.

Vite më pas shumë gazeta kanë shkruar për Avdul Banushin e të bëmat e tij, por askush më mirë se vetë ai, që tashmë nuk rron, dhe unë që i kam kaluar rresht pas rreshti shënimet e tij, e biseduar net e ditë të tëra me të, nuk dinë, them, aq hollësi për këtë agjent të rafinuar e po aq trim, i cili përmbysjen e komunizmit e kishte detyrën e ndjenjën e jetës së vet.

Ishte më shumë një hakmarrje, sepse ai ishte bir i një familjeje golemase të Kurveleshit të lidhur me Luftën Antifashiste. E vërteta është se nuk u vlerësua sa duhej pas ndryshimit të sistemit, për të cilin ai kishte sakrifikuar aq shumë!

Më poshtë mund të lexoni pjesë të rrëfimit të tij për tentimet për të vrarë Enver Hoxhën.

“Më datën 20 nëntor 1970, së toku me Tomën dhe Ded Mërnacin u nisëm nga SHBA. Kuptohej itinerari; Athinë-Prevezë dhe pasi të furnizoheshim atje me gjithçka na duhej, të kalonim kufirin për në Shqipëri. Më 22 nëntor ishim në Filat të Çamërisë, ndërsa në orën 21 të po asaj dite nisëm të ngjitnim Malin e Stillos.

Kundërzbulimi shqiptar ishte vënë menjëherë në dijeni të misionit tonë. Nuk e di nëse i dinte edhe qëllimet. Por, kishte gabuar në një pikë. Na prisnin në hyrje të Kepit të Stillos, ndaj kishin dërguar atje forca të shumta. Ne iu shmangëm atij drejtimi.

Përmes njerëzve tanë në Greqi kishim mundur të rekrutonim një nga komandantët e postës shqiptare të kufirit, duke i dhënë 700 dollarë, dhe kaluam andej. Ky njeri do të arratisej më vonë për në Jugosllavi e s’andejmi do të mbërrinte në Kanada.

Në urën e lumit Povlla ishte vendosur një patrullë e fortë e cila qëndronte aty edhe në ditë të zakonshme. Por, tani me afrimin e festave komunistët merrnin masa të rrepta sigurimi sepse e dinim se ne godisnim pikërisht atëherë. Kështu që u detyruam ta kalonim lumin në këmbë. Ishte ftohtë. Sapo kishin nisur shirat e para të vjeshtës. Lumi kishte shumë ujë. Por, ne i kishim të gjitha mjetet.

Baza jonë e parë ndodhej në fshatin Aliko të Sarandës. Atje kishte shtëpinë djali i njërit prej përkrahësve dhe anëtarëve më besnikë të frontit të rezistencës në Amerikë. Ky bënte tregti të madhe dhe ishte larguar nga Shqipëria shpejt. Atje mësuam se djali i tij, megjithatë, ishte dhëndri i kryetarit të kooperativës e shofer njëherësh. Ky njeri do të na transportonte natën deri në Bamatat të Delvinës. Ne i dhamë atij 100 dollarë. Ai, paskëtaj, tha se mund të na çonte deri në Gjirokastër. Nuk mund të ngurroje para një fati të tillë…

Në Gjirokastër u strehuam në bazën tonë të përhershme, në familjen Jonuzi. Qenë po këta njerëz që na prenë pesë bileta për në Tiranë… Punët po shkonin mirë dhe ne, ja ku po hynim në kryeqytet.

Mirëpo, nuk ishte aq e lehtë. Në Urën e Subashit ishte vendosur një postbllok me policë e ushtarë të cilët kontrollonin të gjitha mjetet dhe njerëzit e panjohur që kalonin s’andejmi. Ndaloi edhe autobusi me të cilin udhëtonim. Gjashtë ushtarë të tjerë e rrethuan autobusin nga jashtë. Ishin të armatosur me automatikë. Një grup policësh qëndronin në këmbë para derës. Nuk kishte pikë dyshimi se të dhënat i kishin të sakta. Grupi që pritej të dërgohej nga jashtë kishte mundur të depërtonte në Shqipëri, megjithë përforcimet e kufirit dhe telat me gjemba të klonit. Prandaj qenë aktivizuar të gjitha postoblloqet.

Oficeri që hyri brenda në autobus, foli me ton ushtarak.

– Nxirrni të gjithë pasaportat!

U hodha një sy tinës shokëve. Dy nga tanët ishin ulur në fund të autobusit, dy në mes, ndërsa unë kisha zënë vend në sediljen pas krahëve të shoferit. Çasti ishte shumë kritik. O vdekje, o liri! – i thashë vetes.

Oficeri nisi kontrollin e pasaportave. Me radhë na kaloi edhe ne. Megjithë vëmendjen nuk arriti të diktojë asgjë. Dhe, ja, u lehtësuam një çast të gjithë kur ai zbriti në tokë. Por, menjëherë pas oficerit të Policisë hynë në autobus tre burra civilë. Ata mbanin në krah nga një copë shiriti të kuq. Kur u hodha një sy, u drithërova. Që të tre ishin bashkëfshatarë të mi. Madje, njeri prej tyre ishte bash… xhaxhai im. Ata kaluan në korridorin e autobusit midis pasagjerëve, duke i vështruar njerëzit sa majtas – djathtas. Kuptohej se kërkonin fytyra të njohura.

Kjo më shtoi ankthin. Kërkohesha pikërisht unë. Mirëpo, kaluan dhe nuk njohën askënd. As mua. Kaq shumë kisha ndryshuar, me sa shihej! Pashë që xhaxhai im kishte në gojë një cigare të ndezur e ngjante pak nervoz. Pavarësisht se si ishim vendosur tani njeri kundër tjetrit, më kishte pikur malli për këtë njeri. Ndaj vetiu i thashë:

– Të lutem, ta ndez pak? – dhe vura në gojë me shpejtësi një cigare.

Ai ngriti cigaren e tij dhe nisi të më shikonte me vëmendje. Sytë tanë u kryqëzuan. Nuk e di se ç’drithërimë e fortë kaloi midis tyre. Gjaku ishte shndërruar në dritë dhe ajo dritë nuk mund të tradhtonte. Më njohu. O, Zot, më njohu! Pastaj largoi disi me nervozizëm cigaren e ndezur nga e imja dhe shpejtoi të zbriste nga autobusi..

Në orën 5 të mbrëmjes do të gjendeshim të strehuar në familjen Bineri në Tiranë.

28 Nëntor 1974. Tirana ishte zbukuruar e gjitha për festë. Nuk e kishim të vështirë të dilnim nëpër qytet. Aq shumë lëvizje kishte. Por, gjithçka duhej ta kryenim të nesërmen, prandaj nuk largoheshim shumë nga baza jonë. Për të parë situatën, doli disi më larg vetëm njeri nga tanët, Sulejmani. Ishte i armatosur me pistoletë e granata përfund bluzës së trashë. Doli deri në sheshin ‘Skenderbej’. Do të provonte të depërtonte së paku deri te vendi përballë tribunës, tashmë të ngritur për paradën e nesërme. Por, masat ishin të tilla, sa as te trotuari përballë Hotel ‘Dajtit’, ku vendosej zakonisht orkestra frymore, nuk lejohej të afrohej askush. Dikush i kërkoi fletëhyrjen. U përgjigj thjesht se nuk kishte të tillë.

Sulejmani u kthye me shpejtësi e na njoftoi për gjithçka. Pra, duhej një fletëhyrje. Dhe, ne duhej të shihnim mundësitë për të gjetur një të tillë e pastaj, po atë natë, të kopjonim disa. Vendosa të dilja vetë njëherë.

Iu afrova drejtimit të tribunës, por kishte aq shumë njerëz të aktivizuar për sigurinë e saj e të vendit përreth, sa e ndjeva se do ta kisha shumë, shumë të vështirë. Njerëz të Sigurimit, ushtarakë, policë e të tjerë kishin mbushur bulevardin. Unë e dija se tashmë edhe fotografia ime qe shpërndarë gjithandej. Madje, më zuri syri shumë golemas në mes vëzhguesve aty.

Të nesërmen, më 29 Nëntor, tentuam t’i afroheshim edhe njëherë tribunës, ashtu, kinse të shtyrë nga turma e njerëzve. Por, nga sheshi ‘Skenderbej’ e deri te Ura e Lanës gjithçka ishte në një kontroll aq të rreptë, sa nuk mund të depërtonte as miza. Mbaj mend se ne qëndruam në largësinë më të lejueshme. Nuk kishim mundur të kopjonim lejet e hyrjeve.

I pari në tribunë doli Haxhi Lleshi, kryetar i Presidiumit të Kuvendit Popullor të Shqipërisë. Më pas vetë Enver Hoxha. Haxhiu u spostua nga qendra për t’i lënë vendin diktatorit. Më pas hynë të gjithë byroistët. Kur dëgjova emrin e drejtuesit të paradës, Bejto Diftir Hysi* mendova se edhe atë detyrë golemasit e mi e kishin marrë. Oficeri Bejto i raportoi diktatorit dhe parada filloi.

Ish i pamundur çdo veprim që duhej të bënim pikërisht ato çaste. Madje, sy zhbirues nisën të na vëzhgonim. I dhamë sinjal njeri-tjetrit se duhej të ktheheshim në bazën tonë për të mos ndërlikuar më tej situatën. Shumë golemas kishin dalë për të më kapur… mendova!

Në tarracën e shtëpisë ku kishim bazën, ishte vendosur një roje. Vonë ai na njoftoi se disa civilë vështronin herë pas here nga shtëpia, madje nga tarraca. Të ishin vallë agjentë të Sigurimit? Të ishim dekonspiruar? Sidoqoftë duhej marrë një masë. Dhe, ne u detyruam të dilnim natën nga kati i dytë me litar, pas pallatit. U larguam më këmbë për në Yzberisht, ku kishim një bazë tjetër.

Nuk mund të ikej nga Tirana pa kryer asnjë nga detyrat tona.

Të nesërmen, më 30 nëntor, u detyrova të hyja vet në Tiranë. Së paku të kryenim aksionin e ambasadës kineze**. Iu afrova ndërtesës e cila gjendej në një vend tepër të rrezikshëm. Nga njëra anë Radio-Televizioni shqiptar, nga ana tjetër bulevardi i madh me institucionet e tij. Ruhej nga të gjitha anët. Ishte e pamundur të afroheshe pa rënë në sy. Thuhej se kinezët kishin nisur të ndërtonin një ambasadë të re, më të madhe.

U ktheva pa bërë asgjë. Megjithatë, në konsultimet e pasdites vendosëm të hynin përsëri në Tiranë. Kësaj radhe baza do të ishte familja Begeja. Por, duke qenë se ditët ishin të tensionuara dhe lajmet nga më të çuditshmet, begejasit qenë trembur. Nuk ishin diktuar, por qenë squllur. Zbulimi shqiptar kishte të dhëna të sakta se ne gjendeshim në Tiranë.

Megjithatë, në familjen Begeja bëmë një mbledhje të shpejtë ku analizuam situatën. Vendosëm të ndryshonim menjëherë bazën. Kështu, u detyruam të hynim në Ndroq në familjen Mancaku. Atyre u ishin pushkatuar në burg dy djem, Seit dhe Zyhdi Mancaku, prandaj urrejtja ndaj regjimit e bënte këtë bazë të sigurt. Familja kishte një kasolle të madhe për kafshë dhe ne u stabilizuam atje për shtatë ditë. Ishte e pamundur të hyje përsëri në Tiranë. Lajmet flisnin për kontrolle të ashpra, për rritjen e ‘vigjilencës’, aq sa njerëzit e thjeshtë, të zhgënjyer, të shikonin me dyshim. U detyruam të niseshim për në Fier”. /Dita/

* Nuk e di nëse autori e dinte mirë që Bejto Hysi në të vërtetë njihej me mbiemrin Isufi.

** Ishte në planin e operacionit, formuluar para nisjes, se duhej të sulmohej Ambasada kineze në Tiranë, për shkak të lidhjeve të ngushta që ekzistonin aso kohe midis dy shteteve, nëse dështonte atentati ndaj Enver Hoxhës