LAJMI I FUNDIT:

Demokracia – kritika dhe paradoksi i lirisë

“Sa herë që duam të paraqesim ndonjë koncept shkencorë, është bërë traditë që t`i drejtohemi ndonjë Sigme, Game, Omege apo ndonjë simboli tjetër nga antika hreke”, ishin fjalët e profesorit të Informatikës, derisa ai me humor të rafinuar tregonte një të vërtetë shkencore gjatë ligjërimit të tij.

Marr shkas që edhe reflektimin tim të e filloj në raport me antikën greke, kohën dhe hapësirën kur demokracia si formë e organizimit shoqëror, jo vetëm nga aspekti nominal, por edhe si koncept që nënkupton sundimin e shumicës (demosit), e ka gjenezën e saj empirike.

Sikurse simbolet e shumta shkencore, edhe demokracia fillesat e saj i ka në antikën greke. Ishte Athina ajo që në mesin e afërsisht shtatëqind kushtetutave të koleksionuara të qytet-shteteve të kohës, kishte kushtetutën me tiparet më demokratike. Por, antika greke ishte edhe aversive ndaj demokracisë dhe nga filozofë si Platoni dhe Aristoteli, e rangohej vetëm para anarkisë. Lejimi i pjesëmarrjes në qeverisje për vetëm një kategori të njerëzve, përjashtimi i femrave dhe i të huajve, si dhe legjitimimi i institucionit të skllavërisë për “mjetet që flasin”, tregon se demokracia athinase dhe ajo bashkëkohore dallojnë përmbajtësisht.

Nuk ishte deficiti kognitiv shkaku i këtij institucionalizimi, segregues pa tjetër, por më tepër ishte deficiti i “moralit demokratik”, dukuri e cila manifestohet ende. Edhe dy mijë e pesëqind vjet më pas, ekziston perceptim i ngjashëm sa i përket “të huajve”, p.sh te Bashkimit Evropian, por jo vetëm kaq, ku fatkeqësisht ne jemi në pozitën e të huajve. Si e tillë, demokracia athinase pos karakterit simbolik dhe historiko-komperativ ka edhe anën përmbajtjesore, sa i përket të huajve.

Më pastaj, Mesjeta thuajse kishte shkëputur çfarëdo interferimi me demokracinë, hiq botën islame. Pos meritës së bartjes së mendimit antik grek në kohën e re, ku civilizimi islam analogjikisht luan rolin një linku softuerik, i njëjti posaçërisht kontribuoi në avancimin e të drejtave njerëzore posaçërisht të femrave dhe të huajve, vëren Napoleon Hill.

Vetëm me Renesancën dhe Iluminizmin, posaçërisht me Revolucionin Borgjez Francez, atë amerikan si dhe zhvillimet kryesisht evolutive në Mbretërinë e Bashkuar, demokracia do t`i akomodojë elementet inherente të saj. Këto shoqëri aktualisht sot janë sinonim i demokracisë si në aspektin formal ashtu edhe atë përmbajtjesor, e cila derivon nga parulla Liri, Barazi, Vëllazëri që u ngjiz me Revolucionin Borgjez Francez.

Perceptimi aktual i demokracisë, por jo vetëm kaq, ka dimension tjetër, jo vetëm në raport me demokracinë athinase, por edhe me vet fillesat e saj në kohën e re. Kjo, posaçërisht mund të thuhet kur kemi të bëjmë me synimet drejt arritjes së barazisë ekonomike si zgjerim i lirisë, e cila paraqet avancim në raport me barazinë formalo juridike, si produkt i fillesave të demokracisë në kohën e re. Kjo, posaçërisht është rrjedhojë e zhvillimit shkencor, ku komunikimi luan rolin kryesor. Prandaj, themi se ka një relacion afirmativ mes të informatikës dhe demokracisë dhe ajo që quhet “Pranvera Arabe” që si zhvillim aktual flet më së miri për këtë.

Se çfarë përmasash ka konceptimi për demokracinë, le të nënvizojmë faktin se tani flitet seriozisht për mundësinë e demokratizimit të energjisë, komunikimit, transportit, ushqimit e sidomos të shëndetësisë (reforma aktuale e administratës në SHBA) si elemente të pandashme të demokracisë bashkëkohore.

Jo vetëm nga aspekti teorik, por edhe ai praktik e posaçërisht moral, është plotësisht e mundur që të materializohen këto ambicie demokratike, si e mirë e të gjithëve dhe për të gjithë. Rasti i Norvegjisë e cila internetin e ka futur si kategori të pandashme të të drejtave të njeriut flet se kjo është krejtësisht e mundur.

Por, demokracia dhe realizimi saj nuk është një rrëfim idilik. Demokracia dhe liberalizmi, edhe pse e nënkuptojnë njëra-tjetrën, në diskutimet e stërholluara mbi lirinë tjetërsohen bile edhe ndeshen. Liria e shumicës nuk është përherë liri edhe e individit. Hipoteza se rritja e racionalizmit nuk përcillet në mënyrë proporcionale me rritjen e lirisë, megjithëse aparente, duket e saktë. Kjo ngase rritja e racionalizimit në aspekte të veçanta reflektohet me kornizimin dhe ngushtimin e lirisë individuale. Shikuar nga një pikëvështrim skepticist dhe (anti)demokratik, demokracia nuk ofron siguri se liria e njeriut është realizuar, për më tepër, format e robërisë bile vetëm janë sofistikuar.

Evidencat nuk janë të pakta, dhe numërimin mund ta fillojmë nga abuzimi i të mirave publike për përfitime individuale, krijimi kultit të personalitetit (si mungesë e alternativës), pabarazia gjinore dhe ekonomike, minoritetet dhe instrumentalizimi i tyre, grupimet formale dhe jo formale me prirje totalitare, partitë politike dhe imponimet e tyre kuazidemokratike, sindikatat e korruptuara, korporatat (nacionale dhe transnacionale) dhe rivalizimi i tyre latent me vet shtetin, trustet dhe spekulimet financiare, shoqëritë e sigurimeve dhe aktiviteti i tyre fiktiv, monopoli bankar dhe kamatat e larta ku kryefjalë është kredit kartela, kontrolli informativ dhe diktatura e marketing-demokracisë, vendet e botës së tretë, armatimi global dhe industria e luftës, si dhe shumë raste të tjera, janë vetëm disa nga momentet e ku mbështetet skepticizmi lidhur me mos mundësinë e demokracisë. Fatkeqësisht trendët e këtillë janë realë dhe sigurisht e lëndojnë demokracinë.

Por, demokracia dhe racionalizmi, konkretisht racionaliteti i njeriut, nuk mund të kundërpozicionohen me gjithë faktin e ekzistimit të Auzhwicit, Srebrenicës apo Reçakut. Alternativa ndaj demokracisë si sistem shoqëror, me gjithë lëndueshmërinë e saj permanente, vështirë të mund të mbrohet, sepse të heqësh dorë nga demokracia do të thotë të heqësh dorë nga shpresa për ndryshim dhe liri. Demokracia, më shumë se cilado formë e organizimit shoqërorë, megjithatë jep shanse më të mëdha për ndryshim. Ndryshimi i status quos, si mundësi nënkuptohet vetëm në demokraci.

Por, a duhet që demokracia të konceptohet si sistem shoqërorë pa probleme?

Konsiderojmë se përvoja e evidentueshme historike e demokracive të konsoliduara euro-perëndimore nuk e sugjeron një qasje të tillë. Përkundrazi, faktet historike flasin se demokracia manifestohet si konflikt permanent, por i kontrollueshëm, ku vazhdimisht kemi zhvillime drejt akomodimit të aspekteve të ndryshme sociale, të individëve dhe grupeve të shoqërore (qofshin ato edhe grupe të interesit). Në vend të një konceptimi statik dhe fotografik, për demokracinë, sikur duhet që të pretendojmë një konceptim procesual. Andaj, ajo nuk duhet kuptuar si diçka qiellore, ideale dhe e pandryshueshme, por tokësore, empirike, dhe procesuale si dhe e drejtpërdrejtë dhe para së gjithash njerëzore. Kur është fjala te drejtëpërdrejtshmëria e demokracisë, kjo mbetet ende avantazhi kryesor i demokracisë greke. Sot kjo formë e demokracisë vetëm mundë të synohet, por shumë vështirë të realizohet, ndërsa duke qenë njerëzore, ajo nuk është e përkryer.

Ngjashëm sikurse që “notimi mësohet duke notuar” (pra, duke u hedhur në ujë) e jo nga ligjërimi, edhe demokracia, në vend se të definohet duke u munduar ta gjejmë esencën e saj, ajo mësohet duke e aplikuar atë si vlerë supreme, duke u hedhur në sferën e përgjegjësisë së veprimeve tona. Prandaj “çdo definim është mohim” sepse kufizon qarkun e nocionit. Pra, në vend të një postulimi të demokracisë, ajo duhet të praktikohet duke shmangur manifestimet totalitare dhe tribale dhe duke e pushtuar lirinë si dimension ekzistencial i njeriut. Prandaj, në demokraci vazhdimisht ballafaqohemi me konsekuencat e zgjedhjeve që i bëjmë dhe pastaj ajo çka mbetet pastaj merr konturat e një demokracie empirike e cila hap perspektivë drejt ndryshimit permanent.

Demokracia, definitivisht nuk mund t`i shmanget ballafaqimit me probleme, por ajo as nuk premton parajsën. Duke qenë tokësore dhe njerëzore, demokracia nuk është sistem shoqërorë ku pritet që problemet do të zgjidhen një herë e përgjithmonë dhe shoqëria do të funksionoj në mënyrë të përkryer. Si e tillë, demokracia nuk duhet të ketë ideal tjetër pos lirisë dhe synimit të përhershëm për zgjerimin e saj, duke mos e projektuar lirinë si diçka statike dhe të dhënë njëherë e përgjithmonë. Demokracia nuk predikohet duke mbajtur shpatën mes dhëmbëve. Ajo nuk është koncept me bazë metafizike, por proces empirik vetëkorrigjimi. Pagesa e tatimeve nuk ngjanë vetëm në sistemin demokratik, por vetëm në demokraci nënkuptohet një ambient divers dhe sjellja e tolerante. Demokracia nuk është atribut as i ateistëve e as teistëve, as i vetëm një race, kombi apo edhe grupacioni, por ajo presupozon koekzistencën e tyre. Domosdoshmërisht ajo nënkupton një ambient me “moral shoqërorë polivalent” i cili nënkupton tolerancë.

Demokracia edhe duke qenë atribut nominal i shumicës nuk mund të reduktohet në numra, pasi që degradohet mu në emër të saj (numrokracia). Në këtë kontekst të nënvizojmë dy manifestime abuzive në emër të shumicës .

Demokratura, diktatura demokratike dhe oligarkia: Me shprehjen “demokraturë”, kritikohej një manifestim i demokracisë, në kohën kur në kushte improvizuese dhe jo pak teatrale kishim nisur jetën demokratike në Kosovë. Kjo kritikë nuk akceptohej kontribut për demokracinë, por mohim i saj, dhe pikërisht në emër të një legjitimimi nga shumica, ostracizoheshin apo izoloheshin individë brilantë. Edhe sot mund të themi se manipulohet, bile shumë, me numra në emër demokracisë.
Kur vërejmë evidencimin e fenomeneve antidemokratike edhe në demokracitë e konsoliduara, kur me nocionet “Diktaturë Demokratike” (W. Mills), dhe “Oligarki” si insertim dinak në Demokraci (R. Michaels), atëherë qartësohet arsyeshmëria e përdorimit edhe të nocionit “Demokraturë”. Këto nocione janë sinonime nga aspekti i konceptual i tyre dhe të përbashkët kanë emëruesin se edhe në Demokraci, kur kritikohet përmbajtja konkrete e saj, jo vetëm cenohet individi, liria e tij, por edhe vet sistemi i vlerave demokratike. Kjo dukuri posaçërisht gjen teren lehtas në demokracitë e pa konsoliduara.

Nocionet e përmendura janë sugjerim se debatet kritike, por jo vetëm kaq, lidhur me avancimin e lirisë individuale dhe grupore, nuk duhen lejuar të cenohen. Eliminimi eventual i kritikës rrezikon një komponentë tepër bazike të demokracisë: kjo është procesi permanent i hapërimit drejt horizonteve më të gjëra të lirisë së njeriut. Mbyllja e syve para problemeve, nuk e elominon problemin; rrjedhimisht ngufatja e kritikës përmbajtjesore e lëndon seriozisht demokracinë edhe kur drejtohet kundër manifestimeve konkrete të saj.

Paradoksi i lirisë theksin e vë në pyetjen nëse do të ishte demokratik çdo vendim i shumicës. Si nocion, paradoksi paraqet diçka e cila në pamje të parë dhe shikuar nga logjika e një mendje të shëndoshë nuk do të duhej të ndodhte. Në shkencën e fizikës kemi fenomenin e paradoksit hidrostatik. Çka nëse për çfarëdo arsye, shumica vullnetshëm pranon t`i dorëzoj pushtetin një personi apo grupi konkret? Shtrohet dilema se a do të kemi demokraci edhe nga çfarëdo vendimi i shumicës? A ka shumica të drejtë absolute ? Këto në fakt janë pyetje platoniane të aktualizuara nga Karl Raimund Popper në kontekst të justifikimit të demokracisë. Ky mendimtar brilant, pa kuptimësinë e reduktimit të demokracisë në numra e sqaron me “Paradoksin e Lirisë”, nocion ky i cili theksin e vë në mundësinë përmbysjes së Lirisë e me këtë edhe të Demokracisë, pikërisht nga vullneti shumicës e cila “nuk ka të drejtë të e cenoj karakterin demokratik të institucioneve dhe zgjedhjet e lira“ qoftë si institucion, por edhe si manifestim inherent i demokracisë.

Ky mesazh duhet të merret parasysh shumë seriozisht nga akëcili politikan, apo qeveri, që pretendon te jetë demokratike. Sepse, qeveria e cila synon t’i arrijë vetëm numrat dhe vetëm përmes tyre të realizojë qeverisjen, duke mos marrë parasysh edhe përmbajtjen dhe qëndrueshmërinë dhe karakterin e institucioneve demokratike, rrezikon ta cenojë demokracinë, për vet faktin se liria mund ta zhdukë edhe vetveten, moment ky i cili shpjegohet me nocionin “Paradoksi i Lirisë”, si anulim i Demokracisë nga vet shumica, mundësi kjo reale me bazë empirike. Kjo dukuri ka inercion që të ndodhë në cilëndo shoqëri konkrete.

Sociologu i njohur Max Weber, një njeri me bindje të thellësisht demokratike dhe liberale, Revolucionin e Tetorit në Rusi e konsideronte një eksperiment shoqëror me gjithë tragjizmin e tij individual, prandaj edhe i kushtoi një vëmendje shumë të madhe. Duke qenë se eksperimentimi në shoqëri për shkaqe morale nuk mund të preferohet si mjet shkencor, posaçërisht kur është fjala për përmasa globale shoqërore, konsiderojmë se përvojat e evidencuara empirike, edhe ato puro teorike, do të mund të na shërbenin dhe kështu të luanin rolin e eksperimenteve (tipat idealë te Weberi). Ato, sugjerojnë të jemi të vëmendshëm, bile edhe konservatorë në këtë drejtim, në mënyrë që t` i shmangim aspektet disfunksionale demokratike dhe shoqërore, pasi të njëjtat janë relativisht të ngjashme, pos tjerash edhe për faktin se informatika është bërë pjesë e përditshmërisë sociale.