LAJMI I FUNDIT:

Njeriu si qenie trefishe

Njeriu si qenie trefishe

Elton Ndreka

Origjina e filozofisë nuk është thjesht te pyetja. Sigurisht, pyetja – jo e çfarëdoshme- është në origjinë të filozofisë, shtrimi i problemeve të paqena në jetë – domethënë, probleme që nuk janë të tilla për gjallesën- janë çështje që ngrehin fantazmat e jetës që mendon. Figura filozofike është njeriu që ngre pyetje, por jo vetëm. Tashmë jemi në kohën kur pyetjet janë bërë të modës dhe gazetaria ngre çdo lloj pyetjeje, edhe shkencëtarët ngrenë pyetje pa i dhënë vetes statusin e filozofit. Atëherë mund të pyesim: kush është filozofi, çfarë është filozofia?

Kuptohet që përgjigja do jetë e vakët, sepse ka të paktën 2000 vjet që ngrenë pyetje të ngjashme dhe ka më mijëra faqe të shkruara për këto probleme dhe ende nuk ka tokë të qëndrueshme për filozofinë. Ndoshta kjo vjen edhe si rrjedhojë që filozofia ka ngjizur degë të cilat janë shkencëzuar, ndërsa ajo ka mbetur – le të themi në gjuhë shkencore- pa një konstante; çka na jep të drejtë të mendojmë si Deleuze se “filozofia gjendet mes rregullit dhe kaosit”, botës dhe universit, shkencës dhe artit.

Çifti i fjalëve në fund – shkencës dhe artit – nuk është shprehja e një mozaiku të përbërë prej fjalësh të bukura. Në fakt, në gjuhën akademike, shkenca dhe arti janë koncepte më të qarta se kaosi dhe rregulli apo bota dhe universi; sepse si duket fushën ku njeriu banon e ka më të qartë se botën në të cilën e përball me universin që nuk ja di fundin, apo rregullin që e përball me të kundërtën, e cila shpalos një lloj rregulli të paperceptueshëm për racionalitetin e njeriut. Në këtë kuptim, shkenca është fusha në të cilën njeriu banon si racional dhe arti banesa e shpalosjes ndjesore apo edhe imagjinare. Diku, mu në mes, sa tek arti sa te shkenca, pluskon filozofia.

Kjo është e dukshme jo më parë se me Sokratin dhe pasuesit e sokratizmit. Si të thuash, filozofia parasokratike është filozofia e pyetjeve të habisë, ardhja e Sokratit e bën filozofinë atë që ai vetë e shpreh “si mik i dijës”. Pra, filozofi nuk është dijetari, sofisti dhe as artist rapsodi si Homeri. Ndarja kryesore e mendimtarit filozof, ose siç filozofët shpesh herë shprehen: ndarja e mendimit nga opinioni është ndryshimi mes konceptit të dijetarit (sofistit) dhe dashnorit të dijës (filo-sofia). Ky i fundit është një pasionant i arsyeshëm; pra, e ndjen arsyetimin e tij, apo në një farë mënyre nuk ja ka nevojën që arsyetimit t’i ushtrojë ndonjë lloj prove, veç provës së demarkimit të mendimit me ç’mendimin.

Dashnori i dijës është gjithnjë mes ndjesive që mund të çmenden nga mendimi – siç gjithnjë rrezikon gjeniu i artit- dhe ngurtësisë së të vërtetave banale dhe bajate. Filozofi kundër sofistit, apo sofisti kundër filozofit janë pikërisht dy figurat që vendosen për ta thënë të vërtetën në dy metoda të ndryshme. Sofisti apo dijetari, specialisti apo analisti në opinion publik është figura e njëjtë që padija e themelon vetën si dija, si njeriu që ka një lloj pronësie mbi të vërtetën. Në këtë kuptim, kemi ngjarjen e zakonshme mes profesorit dhe studentit, ku, thënë me fjalët e Foucault, profesori i vënë në pozitën e profesionit (dijetarit) luan për studentin të njëjtin rol që luan doktori për pacientin. Siç mund të dihet, pacienti që të mund të shërohet, studenti që të mund të bëhet dijetar, duhet t’iu bindet këshillave të doktorit apo profesorit. Që këtej rrjedh pushteti i dijetarit, impotenca e filozofit dhe autizmi i artistit.

Kuptohet që kemi tre figura në një (teoricieni, filozofi, artisti). Nëse ndarja e madhe ndodh mes njeriut dhe kafshës, brenda llojit njeri kemi ndarjen e jetëve të mendimit; njeriu së paku është trefishe. Le t’i ilustrojmë në imazhe këto figura. Bota e teoricienit është akt i zbulesës së ndryshores në lidhje me një konstante; ndryshe, është akti që i lidh formulimet, duke vendosur në rregullsi logjike atë që dihet dhe potencialisht mund të mësohet: për shembull, anketat janë një nga mënyrat e të ndërtuarit të mendimit teorik, ku nga këto del përgjithësimi për një çështje të caktuar; pra, sasia e opinioneve për një çështje të caktuar vendos se kush është e vërteta, fsheh opinionin e pakicës si jo të vërtet apo jo të sigurt për vërtetësinë; në këtë kuptim, shtrin pushtetin në klasifikimin e të vërtetave apo të rremave.

Filozofi merakoset për të vërtetën e opinionit të pakicës; për shembull, Foucault merakosej për dijen e të çmendurve të cilët janë përjashtuar nga pushteti dhe dija e pushtetit si potencialisht të dijshëm. Në fakt, format e ndryshme të çmendurisë trajtohen në psikiatri, ku psikiatri nuk bën gjë tjetër veçse ushtron zanatin e dijetarit, pra, duke u nisur nga konstantja e kohës për të përcaktuar shëndetin mendor, vendos kush mund të merret seriozisht mendërisht. Pikërisht, këtu filozofi ndërhyn për të shprehur format e çmendurisë si potencialisht dije që nuk i kupton shkenca dhe akuzon mendimin teorik që nuk guxon të tejkalojë përtej konstantës.

Ajo çka ngjizet është impotenca e filozofit për të qenë i gjithi racional, dijetar kah pushtetit. Arti zotëron një lloj aftësie për ta paraqitur gjënë në mënyrë të çrregullt; për shembull, kur na ndodh të shikojmë pikturën “Guernica” të Pablo Picassos vëmë re imazhe të çrregullta, jo të qarta, objekte që shfaqen si trupa njerëzish apo kafshësh; prandaj themi që arti tejkalon kufizimet e të arsyetuarit sepse është i vendosur të imagjinata: kuptohet, njeriu i vendosur në imagjinatë është i çmendur dhe i çmenduri nuk komunikon në mënyrë të rregullt me njerëzinë: pra, arti është një lloj autizmi, sepse forma e komunikimit artistik nuk përputhet me rregullat e komunikimit të pushtetit.

Ndarja e njeriut në këto tre dimensione nuk themelon çarjen e njerëzisë. Në fakt, njeriu i trefishte do ishte njeriu që e jeton botën sipas potencialit njerëzore. Si të thuash, të jetuarit si shkencëtarë do duhej që njeriu të mund të mbështet në një tokë, të jetuarit si filozof do duhej që njeriu të thellohej në dijet e pa ligjëruara, si artist të jetonte universalitetin e të vërtetës. Me fjalë të tjera, një botë e përbërë prej shkencës- ku gjithçka racionalizohet – nuk do ishte tjetër veç se një dhunë sistematike për vullnetet jashtë pushtetit; i tillë ishte komunizmi, ose më saktë për pluralitetin e mendimit demokratik, arsyeja totalitare është e dhunshme ndaj çdo shmangie të mundshme nga ideologjia (ndoshta, mendimit filozofik do thoshte të njëjta gjë edhe për demokracitë e racionalizuara te shumica).

Në një lloj forme filozofia e bën këtë prerje mes të vërtetave të kohës dhe potencialit universal të vërtetës; sigurisht si shembull merr artin. Pa u çmendur, filozofia përpiqet të ndjeje arsyen, sigurinë që i fal qenia në tokë nuk ja fal universi dhe nuk mjaftohet me banalitetin e të vërtetave të përkohshme, të cilat themelojnë gjendje çnjerëzorë. Pushtetit i duhet dija që prodhon shkenca, por nuk i duhet filozofi. Ndërsa artistin e fut nën ligjërimin e të shmangurit, ku e përdor autizmin e tij për ta komunikuar në interes të vet; ta zëmë komedia e Molierit përdorej që qytetaria të stabilizohej mendërisht kah pushteti dhe e qeshura shkarkonte mllefin e njeriut ndaj pushtetit; por është pikërisht komedia e Molierit ajo që e rrezikon më së shumti sigurinë e rregullave të kohës. Megjithatë, kjo ndodh vetëm kur Molieri interpretohet në termat e filozofisë; pra, përpjekja e filozofit për të interpretuar imagjinatën e komedisë së Molierit si ndodhi të vërtetë, e cila është ngjarje e përditshmërisë. Sipas pushtetit, komedia e Molierit është qesharake, nuk komunikon asgjë jashtë të qeshurës, ndërsa për filozofinë komedia shfaq me të qeshura mediokritetin qesharak të tragjedisë së njeriut.